Anadolu'dan Dünya Tarihini Değiştirecek Bir Keşif: Göbeklitepe

Türkiye'nin doğusunda, Şanlıurfa'da, insanlık henüz Taş Devri'ni yaşarken inşa edilmiş muhteşem bir tapınak kompleksi bilim insanları tarafından gün yüzüne çıkardı. Burası neresi mi? Kültürel evrimimizin en büyük dönüm noktası, Göbeklitepe. Bilim insanlarının Göbeklitepe'de yaptıkları Karbon testleri sonucunda bölgedeki yapıların yaklaşık 12.000 yıl önce inşa edildiği, yani Stonehenge'den 9000 yıl daha eski olduğu tespit edildi. Tüm ezberleri bozarak anlatan bu keşif Mısır piramitlerinden binlerce yıl önce yapılmış, tarihi Mezopotamya ve Maya'lardan bile daha eski.
Göbeklitepe gün yüzüne çıkmadan önceki araştırmalar ve tarihi tezler; 10.000 yıl önce ortaya çıkan tarımın Neolitik Devri tetiklediğini ve insanoğlunun avcı - toplayıcı yaşam biçiminden yerleşik hayata geçtiğini ileri sürüyordu. Fakat Göbeklitepe kazıları ve gün yüzüne çıkan yapılar kompleksi tüm bu varsayımları kökten değiştirdi. Göbeklitepe kazısı, bu zamana kadar gelen tüm tarih sıralamasını değiştirerek dini, tarımdan da önceye yerleştirecekmiş gibi görünüyor.
Göbeklitepe gizemi çözmek için bilim insanları, zamanda 12.000 yıl önceye yani buz devrinin sona erdiği, insanoğlunun çömlek, yazı ve tekerlekle henüz tanışmadığı dönemlere kadar indi. İnsanlar o dönemlerde avlanıp yiyecek toplayarak hayatlarını idame ediyordu. Ancak 12.000 yıl önce ne olduysa bu durum Göbeklitepe için geçerli değildi.
Kendi yiyeceğini üretmek için tarlaları ekip biçmeyi öğrenen insanların tarihinde süre gelen bir teori vardı. Bu teoriye göre; tarım o dönem insanlarının yerleşik hayata geçmesine, dini öğretiler geliştirmesine ve tapınaklar inşa etmesine imkan tanıyordu. Bu imkanlarla yerleşik düzene geçen insanoğlu önce küçük yerleşimleri, küçük yerleşimlerden şehirleri ve güçlü medeniyetleri kurdu. Bu düzeye gelen insanoğlu artık her öğün için avlanmak ya da yiyecek toplamak zorunda değillerdi. Bu da onlara düşünmek, bir şeyleri icat etmek ve Taş Devri'ni çok gerilerde bırakacak ölçüde gelişmek için günlük hayatlarında kullanabilecekleri ekstra zaman sağladı. Ancak hep savunulan bu teori, Göbeklitepe'nin keşfi ve ortaya koyduklarıyla birlikte tamamen değişti.
Çok eski bir coğrafya olan Türkiye'nin, güney doğusu verimli topraklarıyla o dönemlerde de cazibe merkeziydi. 5000 yıl önce insanoğlunun yerleşik hayata geçtiği bu topraklarda dünyanın ilk medeniyetleri de kuruldu. Bu medeniyetlerin yerleşik hayata geçtiğinin keşfinin yapıldığı yer de Göbeklitepe oldu.

Peki, Göbeklitepe Kimler Tarafından ve Neden Yapılmıştı?

Göbeklitepe, alanında uzman bir arkeolog olan Prof. Dr. Klaus Schmidt tarafından ilk kez 1995 yılında keşfedildi. Keşfedildiği o günden bu yana da burada halen kazı çalışmalarına devam ediyor. Profesörün burada keşfettiği şey, üzerine değişik desenler oyulmuş bir dizi devasa büyüklükte taş sütundu. Keşfedilen bu alan kompleksin yalnızca çok küçük bir alanıydı. Burada titizlikle çalışan ekip devasa boyutlarda 4 taş çemberi gün yüzüne çıkardı. Her bir çember 'T' şeklinde büyük sütunlarla ayrılmış yüksek taş duvarlardan oluşuyordu ve tam ortalarında 5,5 metre yükseklikte iki dikili taş bulunuyordu. Bu keşfe kadar bilim insanları daha önce hiç böyle bir şey görmemişlerdi ve buranın hangi amaçla inşa edildiğini bulmak için de kolları sıvadı.

Araştırmalara başlayan bilim insanları burada insanların yaşamadıklarını keşfettiler ve buranın yapılış amacının belki de taş sütunların üzerine oyulmuş figürlerde olduğunu düşünmeye başladılar. Hayvan figürleri bulunan sütunlardaki bu rölyeflerin, sütunları koruma amacıyla oyulduklarını yani dikili taşların muhafızları olabileceklerinin üzerinde durmaya başladılar. Sütunların üzerilerinde bulunan bu işaretler, onların sıradan birer dikili taştan ibaret olmadıklarını bilim insanlarına göstermiş oldular.

Kazı başkanı Prof. Dr. Klaus Schmidt, bu sütunların her birinin aslında sembolik birer insan olduğunu düşünüyor. Bu düşüncesini de şu şekilde savunuyor. 'T' şeklinin üst kısmında profilden gösterilmiş bir baş olduğunu, aşağı doğru inildikçe gövdeden uzanan bir kol ve kolla bağlantılı nakşedilmiş elleri görebiliyorsunuz. Ellerin hemen altında da kemeri, kemer tokası ve tilki postundan yapılmış peştamal görülmekte. Ama sütunların kafa kısmında yüze ait herhangi bir motif işlenmemiş. Tüm bunlara dayanarak da bu sütunların sembolik insan olduğunu söylüyor ve arkasından da kimi ya da neyi temsil ettiğini araştırmaya başlıyor. Belki de insanlık tarihinde resmedilmiş ilk tanrılardır diyerek de diğer tezini ortaya atıyor. Bu tez de buranın bir tür tapınak olduğunu ortaya koyuyor. Hatta 11.500 yıldır burada duran bu tapınağın dünyanın en eski tapınağı olduğuna işaret ediyor.
Stonehenge'den daha karmaşık bir yapı olan Göbeklitepe, ondan 6.000 yıl daha eski, Mısır piramitlerinden ise 7000 yıl eski. Sadece bu kadarla da kalmayan Göbeklitepe'de gömülü başka yapılar da var ve bu yapılardan bazılarının geçmişi çok daha eskilere dayanıyor olabilir.

İnsanoğlu henüz kilden çömlek yapmayı bile bilmiyorken böylesi bir yapıyı inşa eden Taş Devri insanları kimler?

Göbeklitepe'deki dünyanın şu ana kadar bilinen en eski tapınaklarını tasarlayarak kimlerin inşa ettiği kesin olarak tespit edilmedi. Kimi arkeolog bilim insanları avcı toplayıcı olan bu topluluğun şamanik bir düzende organize olduklarını ileri sürerken diğer grup da şaman liderlerin daha çok Antik Mısır'dan bildiğimiz özel bir rahip sınıfına dönüşmüş olduğu tezini savunmakta. Bu görüş de bugüne kadar bilinen bilimsel verilerden çok daha önce toplumsallaşmanın gerçekleştiğini, insanların hiyerarşik düzende belirli sınıflara göre organize olduğunu açığa çıkarmakta.
Kazıyı yöneten profesör ise, Göbeklitepe'nin ölü gömme yeri olduğu yönünde görüşünü belirtmekte. Her ne kadar şimdiye kadar ölülere ait kemikler bulunmasa da zeminin altında ya da henüz kazılmamış duvarların arasında kalıntılar olma ihtimalinden söz etmekte. Bu görüş Göbeklitepe'de yapılan tüm ayinlerin ölü gömme töreni olduğunu ve bu törenler sebebiyle büyük bir grubun bir araya geldiğini savunmakta.

O zaman, inanma ihtiyacı tapınak inşa etmek için insanları bir araya getirmiş ve tarımın icadına neden olmuş olabilir mi?

Kazı çalışmalarında çıkan hayvan kemiklerini inceleyen bilim insanları, bu kemiklere dayanarak burayı inşa eden insanların avcı ve toplayıcı olduklarına işaret ediyor. Yani tarım öncesi bir toplumla karşı karşıya olduklarını söylüyorlar. Bu keşifle şimdiye dek kabul gören teoriye göre; insanlığın Göbeklitepe'deki gibi bir yapı inşa edebilmesi için önce yerleşik tarım toplumuna geçmiş olması gerektiğini söylüyor. Tıpkı Mısırlıların binlerce yıl sonra yaptıkları gibi.
Çünkü, tarım hayatına geçiş insanlara zamandan tasarruf sağlıyor, insanlar artık her gün yiyecek aramak zorunda kalmıyorlar. Yerleşik hayata geçmiş oluyorlar ve artık dini tapınaklar inşa edecek zamana ve kaynaklara da sahip oluyorlar. Bu tabi yalnızca bir teori.
Ancak Göbeklitepe'de bulunan hayvan kemikleri bambaşka bir hikaye anlatıyor bilim insanlarına. Bu hikaye de tapınağı inşa edenlerin çiftçiler değil hala avcılık ve toplayıcılıkla geçinen insanlar olduğu. Geleneksel bir yaklaşımla bu durum mevsimlere ve yiyecek imkanlarına göre yer değiştiren yarı göçebe küçük insan topluluklarına işaret ediyor. Ama Türkiye'nin güney doğusundaki bereketli topraklarında avcı ve toplayıcıların yerleşik hayata geçmeleri Göbeklitepe'nin yapımından en az bin yıl önceye rastlıyor ve bu durumun tarımla hiç ilgisi yok. Göbeklitepe su kaynaklarına da pek de yakın değil. Yani insanlar yiyecek ve içeceklerini oraya taşımak zorunda. Bu da onların buradaki tapınakta uzun süre kalmadıklarını ortaya koyuyor.
Kültürel devrimi tetikleyen şey hayvanlardan daha üstün olduğumuzu telkin eden din unsuruydu. Onlar da aynı çatı altında toplanmak üzere tapınak inşa ettiler ve bu çaba tarım hayatına uzanan yepyeni bir süreci başlattı. Göbeklitepe bizlere medeniyetlerin oluşmasına zemin hazırlayan şeyin ibadet olduğunu gösteriyor. Tarım hayatına geçişte dinlerin ve tapınakların doğuşunu açıklayan tarihsel sürecin başlangıcını oluşturan Göbeklitepe tarıma dayalı yerleşik düzenden 5.000 yıl öncesine dayanıyor ve Göbeklitepe'deki diğer bulgularda hala gün güzüne çıkarılmayı bekliyor.